Het ISP (Ioniserende Stralen Practicum) is een onderdeel van de Universiteit Utrecht wat een practicum aanbied over ioniserende stralen, voornamelijk voor examenklassen HAVO en VWO. Het karakter en de eigenschappen van de door radioactieve stoffen en röntgenbronnen uitgezonden ioniserende straling zijn een onderdeel van de examenprogramma’s natuurkunde voor HAVO en VWO. Omdat het voor scholen om meerdere redenen lastig is een practicum bij dit onderwerp te verzorgen, is het ISP opgericht. Hierdoor biedt het ISP niet alleen een theoretische, maar vooral ook een praktische verdieping.

Centrale voorziening

De overwegingen om het ISP als centrale voorziening voor de scholen voor voortgezet onderwijs aan te bieden zijn tweeledig. Allereerst hebben scholen niet de financiële middelen om te investeren in de benodigde, relatief dure apparatuur en de noodzakelijke vergunningen en veiligheidsmaatregelen. Daarnaast zou de behandeling van het onderwerp radioactiviteit bij het vak natuurkunde in de Tweede Fase HAVO/VWO – door gebrek aan radioactieve bronnen en geschikte meetapparatuur op de scholen – hierdoor een overwegend theoretisch karakter dragen. Echter kan een experimentele ervaring bij dit maatschappelijk relevante onderwerp bijdragen aan een verhoogde motivatie en een beter begrip van de achterliggende theorie. Onderwerpen als halveringstijd, dracht, halveringsdikte, statistisch gedrag van radioactiviteit en achtergrondstraling hoeven zo niet langer aangepraat te worden. Het ISP laat het de leerlingen zelf beleven.

Kernenergiewet

Het bezit en gebruik van bronnen van ioniserende straling (radioactieve stoffen en röntgentoestellen) valt onder de Kernenergiewet, Besluit basisveiligheidsnormen stralingsbescherming (Bbs). Kort samengevat moet een school die zelf in het bezit wil zijn van radioactieve stoffen en röntgenbronnen voldoen aan de volgende eisen:

• Er is minimaal één personeelslid opgeleid tot stralingsdeskundige (minimaal Toezichthoudend Medewerker Stralingsbescherming )
• De TMS’er moet altijd voorlichting geven over en onderricht aan leerlingen over stralingsbescherming wanneer zij met de ioniserende straling werken
• De TMS’er is verantwoordelijk voor de staat van onderhoud van beveiligingsmiddelen
• De school moet beschikken over een analyse van de stralingsbelasting per bron en/of apparaat
• De school moet de juiste waarschuwingssymbolen hanteren
• De school moet jaarlijks besmettingscontroles en apparatuur controles (laten) uitvoeren
• De school moet een volgens de wet correcte bergplaats hebben voor de radioactieve stoffen
• De school moet een contract hebben met een partij die dienst doet als Coördinerend Stralingsdeskundige

Uit een onderzoek van de Arbeidsinspectie in 2003 – belast met het toezicht op de naleving van de bepalingen in de Kernenergiewet – bleek dat scholen die over eigen bronnen van ioniserende straling beschikken ‘de Kernenergiewet en aanverwante regelgeving slecht naleven’. Er zijn volgens de Arbeidsinspectie ‘weliswaar geen ernstige misstanden of ernstige acute risico’s aangetroffen, maar er is toch sprake van een onvoldoende niveau van bescherming van de leerlingen, een per definitie kwetsbare groep.’

» meer informatie:

• Radioactieve bronnen in het voortgezet onderwijs (HAVO en VWO).
• Projectverslag A601, Inspectie kernenergiewet 2003 en Factsheet inspectieproject A922 maart 2009 – oktober 2009.

Met de Arbeidsinspectie is overeengekomen dat het ISP, naast het verzorgen van het practicum met bronnen van ioniserende straling, tijdens een schoolbezoek desgewenst, tegen relatief geringe kosten, de aanwezige radioactieve bronnen met veegproeven kan controleren op besmetting of kan zorgen voor een verantwoorde afvoer van deze bronnen.

Het ISP

In 1969 het Ioniserende Stralen Practicum opgezet met een vaste locatie in Utrecht, waardoor het voor scholen makkelijker werd een practicum over ioniserende stralen in hun programma op te nemen. Omdat de vraag naar dit practicum zo groot bleek, is het ISP al heel snel uitgebreid met een aantal mobiele practica. Hierdoor kunnen we het practicum overal in het land verzorgen. Op dit moment beschikt het ISP over een vast practicum op locatie in Utrecht en over drie mobiele practica, die ieder beschikken over 22 verschillende experimenten. Wanneer we met een mobiele set naar u toekomen, nemen we een auto met 22 experimenten mee die we terplekke in een lokaal neerzetten. Wij begeleiden op de dag zelf het practicum en nemen aan het eind van de dag alle spullen weer mee. Tijdens het practicum van maximaal 120 minuten hebben leerlingen de tijd om twee á drie verschillende experimenten uitvoeren. Omdat we over voldoende verschillende experimenten beschikken, kunnen klassen tot wel 32 leerlingen tegelijkertijd aan het practicum deelnemen. De experimenten zijn onderverdeeld in drie verschillende categorieën:

• Halveringstijd
• Absorptie
• Röntgen en divers

Doordat de leerlingen tijdens het practicum experimenten uit twee of drie verschillende categorieën uitvoeren, beleven ze toch een breed aspect van ioniserende straling. Het vaste practicum verschild op twee experimenten met de mobiele sets. Op de pagina over de experimenten is meer te lezen over de categorieën en over welke experimenten de verschillende sets beschikken. Daarnaast zijn alle experimenten op het leerlingengedeelte van onze website beschreven, zodat leerlingen zich van te voren eventueel kunnen inlezen op de verschillende experimenten.

Via ons aanvraagformulier kunt u een aanvraag doen voor het het mobiele of het vaste practicum. Op de pagina’s ‘Aanvragen mobiel practicum‘ en ‘Aanvragen vaste practicum‘ leest u hoe.

De verschillende varianten

In de loop der jaren is het ISP steeds verder ontwikkeld en kunnen we het practicum tegenwoordig in twee verschillende varianten en in het Engels aanbieden.

Zowel bij het vaste als bij het mobiele practicum, is het ISP uit te voeren in twee verschillende varianten: de gesloten variant en de open variant. Het verschil tussen de gesloten en de open variant zit in de soort werkbladen die de leerlingen bij de uitvoering van hun experimenten gebruiken. Veel scholen kiezen voor de gesloten variant, waarbij de leerlingen via de werkbladen stapsgewijs door de proeven worden geleid. Deze werkbladen nemen de leerlingen bij de hand bij het doen van de metingen en de verwerking van de stof.

Voor een deel van de experimenten is ook een open werkblad beschikbaar waar de leerlingen deels zelf de uitvoering bepalen. Bij deze variant maken leerlingen zelf een werkplan voor de uitvoering van het experiment. Hierbij vervallen de gedetailleerde instructies voor het uitvoeren van de metingen en het uitwerken van de meetresultaten, die wel bij de gesloten versie worden gebruikt.

Meer informatie over deze varianten is te lezen op de pagina’s over de gesloten en open variant.

Tot slot is het ook mogelijk om het ISP in het Engels te verzorgen. Dit kun u bij uw aanmelding aangeven. Op dat moment neemt de practicumleider van het ISP ook de Engelse versie van de werkbladen en informatieboekjes mee. Dit kan voor zowel de gesloten als de open variant.

Doelgroep

De hoofddoelgroep van het ISP zijn leerlingen in HAVO-5 en VWO-6. Deze groepen hebben de volledige/meeste theorie over ioniserende straling behandeld, waardoor het ISP een mooie voorbereiding op het examen kan zijn. Echter is het ook mogelijk om het practicum aan te bieden aan leerlingen uit HAVO-4 of VWO-5, of aan studenten aan instellingen voor beroepsonderwijs (waaronder de lerarenopleidingen). Omdat examenklassen vaak rond midden april met examenvoorbereiding beginnen, is er vanaf dat moment veel ruimte voor andere groepen.

Belangrijk is dat volgens de voorwaarden van de ANVS het practicum niet mag worden uitgevoerd door leerlingen in de onderbouw van het voortgezet onderwijs.